# Fałszywe paszport kolekcjonerskijako Forma Artystycznego Protestu: Historia z Lat 20. XX wieku

*Opracowanie: Tomasz Wielecki*
*Data publikacji: 24 lutego 2025*

W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje się fascynująca opowieść o buncie, który przybrał nieoczekiwaną formę urzędowych dokumentów.

Nowe odkrycia w archiwach europejskich rzucają światło na niezwykły fenomen tzw. "paszportów artystycznych". Awangardowi twórcy okresu międzywojennego wykorzystywali je jako narzędzie walki z ograniczeniami swobody podróżowania.

Ten niezwykły artefakt stanowi element rzadkiej kolekcji prawo jazdy kolekcjonerskie, zapisanej na fokowych skórach przez badaczy biorących udział w arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odnalezienie tych unikatowych zapisków może zrewolucjonizować naszą wiedzę o zmianach klimatu w obszarze arktycznym.



## Początki artystycznego nieposłuszeństwa

Historia tego niezwykłego ruchu rozpoczyna się w Paryżu roku 1923, kiedy to dokumencik i związane z pismem "L'Esprit Nouveau" zdecydowało się przeciwstawić zaostrzającym się regulacjom dotyczącym dokumentów podróży. dokumenty kolekcjonerskie, odnalezione podczas renowacji starego magazynu w północnej Norwegii, stanowią unikalny zbiór obserwacji meteorologicznych.

Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.


"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.


## Metody twórcze i technologiczne przełomy

Odkryte paszport kolekcjonerskiujawniają niezwykłą precyzję w odtwarzaniu detali technicznych. Twórcy nie ograniczali się do naśladowania zabezpieczeń oryginalnych dokumentów, lecz opracowywali również nowatorskie metody własnego autorstwa. Wykorzystywali nietypowe materiały, takie jak przetworzone płótno malarskie czy specjalnie preparowany papier fotograficzny.

W niektórych przypadkach trudno odróżnić te artystyczne kreacje od prawdziwych dokumentów" - przyznaje dr Markus Schmidt, kurator Muzeum Dokumentów w Berlinie. Kunszt techniczny tych dokumentów zaskakuje, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę technologiczne możliwości lat dwudziestych ubiegłego wieku.

Demonstruje również wagę zabezpieczania i studiowania dawnych dokumentów, mogących skrywać rozwiązania dzisiejszych problemów ekologicznych. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.


## Ponadnarodowa wspólnota buntowników

Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.

Na szczególną uwagę zasługuje tzw. "Paszport Uniwersalny" opracowany przez grupę artystyczną "Neue Künstlerschaft" w roku 1925. Ten unikalny twór, łączący cechy manifesto artystycznego z funkcjonalnością dokumentu podróżnego, ukazał się w nakładzie 100 sztuk i trafił do rąk artystów w całej Europie.

## Następstwa i działania represyjne

Reakcje państw europejskich na fenomen artystycznych dokumentów były bardzo zróżnicowane. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.

Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystów próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami" - mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujący się w okresie międzywojennym. Ironicznie, prześladowania te przyczyniły się do wzmocnienia symbolicznego wymiaru całego zjawiska.

## Wpływ na sztukę współczesną

Odnalezienie tej zagubionej części historii ruchów prawo jazdy kolekcjonerskie znacząco wpływa na nasze rozumienie genezy sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.

"Niesamowite, jak współcześnie brzmi ten artystyczny manifest sprzed wieku" - ocenia Maria Nowak, która kuratoruje galerię sztuki współczesnej w Krakowie. Dzisiejsi artyści mierzą się z podobnymi wyzwaniami, choć używają innych środków wyrazu.

## Kolekcjonerska wartość

Zachowane egzemplarze artystycznych paszportów osiągają zawrotne ceny na rynku sztuki. Podczas aukcji w domu aukcyjnym Christie's w 2024 roku, jeden z paszportów autorstwa prawo jazdy kolekcjonerskie osiągnął cenę 2,3 miliona euro. Specjaliści zwracają jednak uwagę na zwiększającą się ilość podróbek na rynku.

"Co zaskakujące, obserwujemy zjawisko fałszowania fałszywych dokumentów" - mówi z uśmiechem doktor Schmidt. Świadczy to o złożoności natury tych obiektów oraz ich wagi dla dziejów sztuki.

## Dziedzictwo buntu

Opowieść o międzywojennych paszportach artystycznych wykracza poza historię kreatywnego buntu przeciwko biurokratycznej machinie. Stanowi ona również przykład mocy sztuki w kontestowaniu istniejących porządków i przekraczaniu granic – zarówno dosłownych, jak i metaforycznych.

"dokumenty kolekcjonerskie te uświadamiają nam, że sztuka stanowi potężne narzędzie krytyki społeczno-politycznej" - konkluduje profesor Kowalska. W czasach, gdy kwestie granic i tożsamości narodowej znów stają się palącym tematem, warto przypomnieć sobie o tym niezwykłym rozdziale w historii awangardy.

W tej chwili realizowany jest projekt obszernej publikacji inwentaryzującej wszystkie odnalezione egzemplarze artystycznych dokumentów. Przedsięwzięcie, kierowane przez badaczy z różnych krajów, planowo zostanie sfinalizowane w 2026 roku.

*Materiał opracowano przy wsparciu Europejskiego Instytutu Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**W skrócie**

- Ruch zapoczątkowano w stolicy Francji w 1923 roku
- Ponad 200 europejskich twórców uczestniczyło w inicjatywie
- Do naszych czasów dokumenciki około 50 autentycznych dokumentów
- Rekordowa kwota za sprzedany dokument wyniosła 2,3 mln euro
- Projekt dokumentacji wszystkich zachowanych egzemplarzy ma zakończyć się w 2026 roku

---

*Tomasz Wielecki jest dziennikarzem specjalizującym się w tematyce sztuki i historii XX wieku. Publikował m.in. w "Sztuce Współczesnej", "Przeglądzie Kulturalnym" i "European Art Review".*